Η ελάσσονα κλίμακα διεκδικεί σημαίνουσα θέση στην διατύπωση εναλλακτικών μοντέλων κατοίκησης, σχετιζόμενη σε μεγάλο βαθμό με την εξεύρεση λύσης σε ζητήματα έλλειψης χώρου, βιωσιμότητας και ελαχιστοποίησης του περιβαλλοντικού αποτυπώματος.

Έναντι στην αλματώδη αύξηση του μεγέθους των δυτικών πόλεων, και του έντονα πυκνοδομημένου τους ιστού, η τάση για αναζήτηση του ελάχιστου δυνατού χώρου κατοίκησης είναι σύγχρονη. Ωστόσο οι ρίζες της μικροκατοικίας μπορούν να ανευρεθούν ήδη στις πρώτες μορφές κατοικίας, απόπειρες του προϊστορικού ανθρώπου να κατασκευάσει το καταφύγιο του, που θα αποτελέσει μεταγενέστερα την στοιχειώδη μονάδα, προς υλοποίηση μεγαλύτερων κατασκευών.

Πλήθος θεωρητικών (Vitruvius, Alberti, J.Rykwert) επικαλούνται τον μύθο της αρχέγονης καμπίνας, με τους τέσσερις ξύλινους τοίχους και την δίρριχτη στέγη, ενώ το “Le Cabanon” του Le Corbusier, που αποτέλεσε καταφύγιο του Ελβετού αρχιτέκτονα για κάποια χρόνια, συνεχίζει να λειτουργεί σαν εργαλείο διερεύνησης του συμπυκνωμένου χώρου, της ευελιξίας και της λειτουργικότητας των μικρών αρχιτεκτονημάτων.

Η μικροκατοικία, όπως ορίστηκε από τον Διεθνή Κώδικα Κατοικίας το 2018, αφορά μια μονάδα κατοικίας που έχει μέγιστο εμβαδόν 37m², χωρίς να αποτελεί ωστόσο επίσημο ορισμό. Πρόκειται για ένα εναλλακτικό μοντέλο κατοικίας, που αναζητά και στοχεύει στην ποιότητα έναντι των χωρικών περιορισμών, με την αποτελεσματική χρήση υλικών, μεθόδων κατασκευής και έξυπνου, αρθρωτού σχεδιασμού.

Σε αρκετές περιπτώσεις σχεδιαστές και κατασκευαστές ενσωματώνουν περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά και τεχνολογία αιχμής στην κατασκευή των σύγχρονων μικροκατοικιών, ενώ μεριμνούν για την μέγιστη δυνατή ενεργειακή τους αυτονομία. Έτσι, συχνά τοποθετούνται σε αυτές ηλιακοί συλλέκτες, ανεμογεννήτριες, συστήματα συλλογής και αξιοποίησης των όμβριων υδάτων κ.α., ενώ με την αξιοποίηση της τεχνολογίας των υλικών δόμησης η μικροκατοικία, πλέον μπορεί να θωρακιστεί απέναντι στις καιρικές συνθήκες.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής τέτοιων τεχνικών μέσων, για χάριν μιας πλήρως αυτόνομης μονάδας με επιφάνεια 2,5 Χ 3,5 μέτρα και χαμηλά επίπεδα οικολογικού αποτυπώματος, είναι το Diogenes, του Renzo Piano. Σε ένα κριτικό αναστοχασμό για τις συνθήκες άνεσης και επηρεασμένο από τον λιτό και ολιγαρκή τρόπο ζωής του αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου, το Diogenes μπορεί να αξιοποιηθεί ως μια εξοχική μικροκατοικία το Σαββατοκύριακο ή ως ένα μικρό γραφείο. Τέτοιες μονάδες μπορούν να τοποθετούνται ελεύθερα στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και ως βοηθητικοί χώροι, ενώ με τον πολλαπλασιασμό αυτών είναι δυνατόν να ανεγερθεί και ολόκληρο συγκρότημα κατοικιών.

Ο πύργος Nakagin, που σχεδίασε ο Kisho Kurokawa, στο κέντρο του Τόκιο το 1972, με τις 140 αυτόνομες προκατασκευασμένες κάψουλες, αποτελεί ένα από τα ελάχιστα υλοποιημένα έργα που εκφράζουν τις ιδέες των Ιαπώνων Μεταβολιστών, επαναπροσδιορίζοντας τα πρότυπα της αστικής κατοίκησης και ολόκληρης της εικόνας των πόλεων.

Τέλος, μια διάσταση της μικροκατοικίας σχετίζεται με απλούστερες μορφές κατοικίας και καταφυγίων από φυσικά υλικά, ανακυκλώσιμα, που έρχονται να προσφέρουν λύσεις σε περιοχές με επιτακτικό πρόβλημα στέγασης. Οικονομικά μεγέθη, ο κοινωνικός και οικογενειακός μετασχηματισμός, ο νομαδισμός και ο τρόπος ζωής του σύγχρονου ανθρώπου, οι οικολογικές ανησυχίες για στροφή προς τα φυσικά υλικά, όπως και οι νόμοι προσφοράς και ζήτησης της παγκόσμιας αγοράς, ενδυναμώνουν μια νέα αρχιτεκτονική αφήγηση σχετική με την κατοίκηση του μέλλοντος, που ενσαρκώνει τη λειτουργικότητα και την εργονομία σε ελάχιστο χώρο.

Η μικροκατοικία, εντός του αστικού ιστού είτε στο φυσικό περιβάλλον, παρασιτική ή αυτόνομη, μεταφερόμενη ή σταθερή, προβάλλει την ουσία του οικείου σε μια μονάδα που θεμελιώνει το σύνολο. Η ελάσσονα κλίμακα της αρχιτεκτονικής, ως απόηχος της παρουσίας και της δράσης του ανθρώπου στο περιβάλλον του, συνδέει την ιδιωτική και την δημόσια διάσταση, στην αναζήτηση για ασφάλεια, επιχειρώντας να προσεγγίσει την ανθρώπινη κλίμακα.

Τα στελέχη της «Delta Engineering -Σύμβουλοι Μηχανικοί», μέλος του Ομίλου «Σαμαράς & Συνεργάτες», παρακολουθώντας τις μεταβολές των τάσεων που διαμορφώνουν το κτισμένο περιβάλλον, παρέχουν συμβουλευτικές υπηρεσίες μηχανικού σε ένα ευρύ φάσμα τεχνικών έργων και είναι στη διάθεσή σας για οποιαδήποτε πληροφορία και διευκρίνιση προκειμένου να συνδράμουν στην ανάπτυξη και υλοποίηση τόσο των συμβατικών όσο και των καινοτόμων τεχνικών έργων που αναλαμβάνουν.

Σύνταξη: Αθανασιάδης Τάσος | Διπλ. Αρχιτέκτων Μηχανικός, MΒA | Διευθυντής Τομέα Επιβλέψεων Τεχνικών Έργων

Photo: Ανακτήθηκε 31/03/2023 από https://www.dezeen.com/2013/06/12/diogene-by-renzo-piano-at-vitra-campus/

Οι τελευταίες εξελίξεις στο χωρικό σχεδιασμό αφορούν την εφαρμογή του Προγράμματος Πολεοδομικών Μεταρρυθμίσεων «Κωνσταντίνος Δοξιάδης», που έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και αποτελεί την σημαντικότερη πολεοδομική μεταρρύθμιση της χώρας, με κύριο στόχο την ολοκλήρωση του χωρικού στο 70% της επικράτειας της χώρας.

Τα βασικά σχέδια των μελετών που αφορούν Τοπικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΤΠΣ) και Ειδικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΕΠΣ) ασχολούνται με τη θεσμοθέτηση χρήσεων γης, όρων δόμησης, περιοχών προστασίας και ανάπτυξης παραγωγικών δραστηριοτήτων, θέματα μεταφορών κ.α., αλλά και μέτρα για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, την υποστήριξη καταστάσεων έκτακτης ανάγκης κ.α. για την ολοκληρωμένη χωρική ανάπτυξη και οργάνωση της εκάστοτε μελετώμενης περιοχής μελέτης.

Τα τελευταία χρόνια τα κράτη και οι πόλεις συνειδητοποιούν ολοένα και εντονότερα την ανάγκη προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, που αποτελεί βασικό στόχο για την αειφόρο ανάπτυξη τους. Στο πλαίσιο αυτό στη μελέτη του χωρικού σχεδιασμού, αναδύθηκε η έννοια της ανθεκτικότητας. H έννοια αυτή, ξεκινά από πολλαπλές επιστήμες (Κοινωνιολογία, Οικονομία, Οικολογία κλπ.), προχωρώντας προς την εισαγωγή της ως παράμετρος μελέτης της πόλης και συγκεκριμένα μέσα από την εισαγωγή του όρου «ανθεκτική πόλη». Η σημασία της σε όλες τις διαφορετικές εκδοχές και τους ορισμούς της ανά επιστήμη, συνίσταται στην αρχική ερμηνεία της, σύμφωνα με την οποία η ανθεκτικότητα είναι η «επιστροφή του συστήματος στην ισορροπία, μετά την έκθεση του σε μια πίεση ή σοκ». Τα τελευταία τριάντα χρόνια, ο όρος και η θεωρία της ανθεκτικότητας  που εισάγεται αρχικά από την Οικολογία, τη δεκαετία του 1960 – υπό τον όρο σταθερότητα των οικοσυστημάτων – αποτελεί μία προσπάθεια προσαρμογής των πόλεων στη διερεύνηση των γεγονότων που συμβαίνουν και διαμορφώνονται από φυσικούς νόμους, προκαλώντας διαταραχές των αρχικών τους συνθηκών.  Η αστική ανθεκτικότητα αφορά την ικανότητα που εμφανίζουν οι άνθρωποι, οι κοινότητες, οι οργανισμοί μιας πόλης, να επιβιώνουν και να αναπτύσσονται ανεξάρτητα από την οποιαδήποτε κρίση (π.χ. πυρκαγιές, σεισμοί και πλημμύρες).

Οι πόλεις, άλλωστε, αποτελούν σημαντικά ζωντανά πληθυσμιακά, κοινωνικά και οικονομικά σύνολα. Στο πλαίσιο της ανθεκτικής πόλης, που αποτελεί αντικείμενο των στρατηγικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Building Resilience – European Commission – Europa EU, Resilience \EU HUB) αλλά και άλλων Διεθνών Φορέων και Δικτύων (100 Resilient Cities , Resilient Cities Network), αναπτύσσεται μια προσπάθεια κοινής προοπτικής και απόδοσης πολιτικών διαχείρισης μέσα από πλάνα δράσεων, οργάνωσης ποσοτικών και ποιοτικών δεικτών, μετρήσεων, σχέδια διαχείρισης κρίσεων κλπ.

Για το λόγο αυτό είναι αναγκαία η δημιουργία μεθοδολογικών εργαλείων και κατευθύνσεων πολιτικής για τις πόλεις και τις περιφέρειες, ώστε να καταστούν ανθεκτικές απέναντι στις αυξανόμενες πλέον γεωπολιτικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές, οικονομικές προκλήσεις. Στο επίπεδο του χωρικού σχεδιασμού σε όλα τα επίπεδα (εθνικό, περιφερειακό, τοπικό), κρίνεται απαραίτητος ο υπολογισμός και η επίτευξη της μέγιστης ανθεκτικότητας μέσα από τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και την εφαρμογή μέτρων απόκρισης στην οποιαδήποτε πίεση.

Επεξηγηματικά, οι ανθεκτικές πόλεις προφυλάσσονται, οργανώνονται και εξασφαλίζουν τον μέλλον τους, μέσα από πλάνα αντιμετώπισης και διαχείρισης πιθανών κρίσεων (κλιματική αλλαγή, οικονομικές, μεταναστευτικές, περιβαλλοντικές, δημογραφικές κρίσεις κλπ.) και κυρίως μέσα από την ικανότητα επαναφοράς του συστήματος στην πρότερη κατάστασή του, μετά από μία διαταραχή. Η κίνηση αυτή γίνεται σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο, μέσα από συνθήκες και πλαίσια στόχων (Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη , Συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή, Πλαίσιο Σεντάι για τη μείωση του κινδύνου καταστροφών και τις δεσμεύσεις για δράση που ανελήφθησαν από την «Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας » της ΕΕ). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι εκείνη που θέτει τις στρατηγικές της αναφέροντας την ανθεκτικότητα ως μια «ευρεία έννοια που περιλαμβάνει όλα τα άτομα και την κοινωνία στο σύνολό της» και διέπεται από «τις αρχές της δημοκρατίας, της εμπιστοσύνης στους θεσμούς και τη βιώσιμη ανάπτυξη, καθώς και την ικανότητα (των κρατών και των κοινωνιών) να αναμορφώνονται».

Συνολικά παρατηρούμε ότι η ανθεκτικότητα συνδέεται με τις αρχές της προσαρμογής, του σχεδιασμού, της ασφάλειας κλπ., είτε πρόκειται για αντιμετώπιση υπαρχόντων είτε μελλοντικών απειλών του συστήματος. Σε κάθε πλαίσιο ερμηνείας της ή εισόδου της ως παράμετρος μελέτης, οφείλει εξ αρχής να ορίζεται το προς τι είναι ανθεκτικό, απέναντι σε ποιον και με ποιες πολιτικές/δράσεις/δραστηριότητες με στόχο να βοηθήσει περισσότερες πόλεις να γίνουν ανθεκτικές απέναντι σε φυσικές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις που συνεχώς αυξάνονται στον 21ο αιώνα, μέσα από τις διαφορετικές παραμέτρους ερμηνείας της ανθεκτικής πόλης (ποιότητα ζωής, μετακινήσεις, υγεία, κλιματική αλλαγή, περιβαλλοντικό αποτύπωμα κλπ.).

Τα στελέχη της εταιρείας «Delta Engineering» του Ομίλου Εταιρειών «Σαμαράς και Συνεργάτες», παραμένουν ενημερωμένα σχετικά με τις πρόσφατες εξελίξεις, ώστε να σας καθοδηγήσουν και προτείνουν τις βέλτιστες λύσεις εφαρμόζοντας όλες τις κατάλληλες τεχνικές και πρακτικές στην υλοποίηση των έργων σας.

Σύνταξη: Δρ. Ελένη Λινάκη, Μηχανικός Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Τομέας  Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Βιώσιμης Ανάπτυξης

Photo by Peter Durand sketches during the day-long workshop “The City-Resilient” Brooklyn, June 2013